Телефон номер ар?ылы адамды табу

арым-атынас кезіндегі тла дамуы жне алыптасуы

л-Фараби атындаы аза лтты университеті

Философия жне саясаттану факультеті

леуметтану жне леуметтік жмыс кафедрасы

СЖ

Таырыбы: арым-атынас кезіндегі тла дамуы жне алыптасуы

Орындаан: алмуханбетова М.Д.

абылдаан: Ахтаева Н.С.

Алматы, 2015ж

Жоспар:

1. Кіріспе
2. Негізгі блім

1) Тла леуметтенуіндегі  арым-атынас рлі.

2) арым атынас дамуыны негізгі онтогенетикалы кезедері. 

1. орытынды
2. Пайдаланылан дебиеттер тізімі

Кіріспе

арым-атынас – адамдар арасында бірлескен іс-рекет ажеттілігін туызып, байланыс орнататынкрделі процесс; екі немесе одан да кп адамдарды арасындаы танымды немесе эмоционалды апарат, тжірибе, білімдер, біліктер, дадылар алмасу. арым-атынас тлалар мен топтар дамуыны жне алыптасуыны ажетті шарты болып табылады.

арым-атынас барысында адамдарды танымды хабарлармен, апаратпен, тжірибемен, біліммен, дадылармен алмасуы жне зара тсінісуі, бірін-бірі абылдауы жзеге асады. арым-атынасты интерактивті, коммуникативті, перцептивті деген ш жаы жне мезо, марко, микро, рухани, істер т.б. дегейлері болады. Негізгі ызметі:

1) апаратты-коммуникативтік (апараталмасу жне адамдарды бірін-бірі тануымен байланысты);

2) реттеуші-коммуникативтік (адамдарды іс-рекетін реттеу жне біріккен рекетті йымдастыру);

3) аффективті-коммуникативтік (адамны эмоционалды аясымен байланысты).

Адамдар арасындаы арым-атынасты басты масаты – зара тсіністікке ол жеткізу. арым-атынас жасауда атынаса тскен адамды тыдап, тсіне білуді маызы зор. Бл баса адамны ішкі жан дниесін тсініп, оан з ойын дрыс жеткізуге ммкіндік береді. Адамдар басалара з ойлары мен кзарастарын тсіндіре отырып, т.сініспеушілік, рыс-керіс пен дау-жанжал секілді жаымсыз былыстарды болдырмауа рекет жасайды. Адамдармен жасы арым-атынас орнатуа мынадай ережелерді орындалуы кмектеседі: барлы адамдармен те дрежеде,дрекілік пен жаымпасдысыз жаымпасздысыз арым-атынас жасау; схпаттасушыны жеке пікірін сыйлау; бйры емес, тініш дегейінде арым-атынас жасау; баса адамны пікірін сыйлау жне тжірибесін абылдай білу. арым-атынас мдениетін мегерген тла зімен атынас жасайтын адама рметпен арап,сыйласты білдіреді. Адама сыйластыпен арау жасы арым-атынас жасауды негізгі лшемі болып табылады.

Педагогикалы арым-атынас. Педагогикалы арым-атынас — белгілі бірпедагогикалы ызмет  атаратын, жйлі психологиялы климат руа жне оу іс-рекетін, педагог пен оушы арасындаы, оушылар жымы ішіндегі атынастарды психологиялы тиімді етуге баытталан оытушы мен оушыны сабатаы жне сабатан тыс уаыттаы ксіптік арым-атынасы.

Перцептивтік арым-атынас. Перцептивтік арым-атынас — адамны парапар абылдауы, оны ішкі дниесіне бойлау, рбір жеке стінде оны психикалы жадайын сезіну дадысы, оны тртіп себебін тсіну дадысы. Малім зіні перцептивтік арым-атынас абілеттерін дайы дамытуы ажет.

Фатикалы арым-атынас. Фатикалы арым-атынас (латыншы: fatuus — аыма) — арым-атынас рдісі шін ана мазмнсыз арым-атынас.

арым-атынасты жетекші трі.арым-атынасты жетекші трі — осы немесе зге жас кезеінде болатын арым-атынас трі, бл арылы тла дамуыны осы сатысына сйкес негізгі тлалы асиеттер алыптасады.

Пайдаланылан дебиеттер тізімі:

1. А.С.Макаренко. Трбие туралы лекциялары. — Алматы, 1968.

2. В.А. Сухомлинский. Балаа жрек жылуы. — Алматы, 1976.

3. Караковский В.А. О подростках. — М.: Педагогика, 1970.

4. Божович Е.И. Личность и ее формирование в детском воз-расте.-М.,1968.

5. А.Г.Хрипкова, Д.В.Колесов. «Жаманнан жирен», «Зиянды дебиеттер жне одан алдын ала сатандыру туралы». — Алматы: Мектеп, 1988.

6. Ильин Е.Н. Пугь к ученику. — Москва: Просвещение, 1988.

7. Дубровский А.А. Открытое письмо врача учителю. — М.: Просвещение, 1988.

8.  Фридман Е.М. Изучение личности учащегося и учени-ческих коллективов. -М.: Просвещение, 1985.

9.  Т.Сабыров. Балалара аыл-ой трбиесін беруді кейбір мселелері. — Алматы, 1977.

10.  .А.Уманов, В.А.Парфенов. Бала баыты. — Алматы, 1979.

11.  Никитин Б.А., Никитина А.П.. Мы и наши дети. — М.: Московский рабочий, 1988.

12. А.Г. Хрипкова. л есейсе, ыз ссе. — Алматы, 1988.

13.  Хрипкова А.Г. Биологическое и социальное в развитии, формировании и воспитании человека. Библиотека «Актуальные проблемы педагогики и психологии». — М.: Знание, 1970. Вып.2.

14. ХарламовИ.П. Педагогика. — М.,1990.

15. Р. оянбаев. Трбиетеориясы. — Алматы, 1991.

16. Ж. оянбаев, Р. оянбаев. Педагогика. — Астана, 1998.

17. Е. Саындылы. Педагогика. — А, 1999.

орытынды

Адам мір сруі мен имыл-озалысы арылы зіні рекетін баалауа йренеді, адамгершілік нормаларын мегереді. Отанды психолог, профессор СМ. Жаыпов оыту процесіндегі субьектілерді арым-атынасындаы маыналарды згеруі біріккен іс-рекетті мотивтері мен масатыны зады рылуына ммкіндік береді жне оларды оыту процесінде ескеру, бірікке танымды іс-рекетті алыптастыру шін ажетті шартты жасайтындыын ерекше атаан. Сондытан, арым-атынас тланы оамда дамуына орасан зор ыпал етеді.

Тланы дамуында зін адам етіп сезіндіретін, оны кемсітуге, орлауа басуа, дербестік ыынан айырылтуа болмайтын ршіген сезім пайда болады. Алайда оларда ересектер статусыны леметтерімен атар оны жадайын баланы жадайына жаындататын туелділік белгілері лі саталады. Материалды жаынан олар ата-аналар арауында. Мектепте, йде бір жаынан сен есейді, лкейді десе, екінші жаынан тіл алуды талап етеді.

Баланы леуметтеуі мен тлалы дамуында, оны жаын достары мен рбыларыны атынасы ерекше мнге ие. Жыл ткен сайын рбыларымен арым-атынас байланысы ерекше ажетті. Ол сыныптас рбыларымен зара досты атынас жасауа тырысады, ммкіндігінше оны сатауа талпынады. Сол арылы рбылары арасында беделі ктеріледі, бірін-бірі сыйлау асиеті артады.

орыта келе, арым — атынас — ол тланы міріндегі негізгі рухани, адамгершілік, білім ажеттілігін анааттандыруа баытталады. Осындай ажеттіліктерді теуге арым-атынасты мнерлі белгілері мен ралдарын мегеру негізгі міндеттерді атарады.

арым — атынас — леуметтік былыс. Бл байланыс тла леуметтенуіні айнар кзіні бірі ретінде аныталады. Тланы леуметтеу принципі екі жадайда сипатталуы ажет: біріншіден, арым — атынас факторы, адамны леуметтік мірімен зара байланысы жзеге асырылатын алеуметтік айнар кзі ретінде есептелінуі керек; екіншіден, леуметтену екі аспектіде арастырылады, ол мегеру леуметтік бадарлама ру жне оны таратуы.

арым — атынас — біріншіден, біріккен іс — рекетте пайда болатын адамдар арасында байланыс орнату жне оны дамыту процесі болса, екіншіден, тлаларды бірлескен іс-рекетте ажеттіліктен пайда болан зара белгі ралдарымен жзеге асатын кйі, мінез лы.

азаты крнекті алымы, профессор .Жарыбаев арым-атынас туралы былай деген: «арым — атынас — адам іс — рекетіні аса ауымды саласы, мір сру, тыныс тіршілікті негізгі арауын білдіретін ым. Адама ауа, тама, киім, баспана андай ажет болса, айналасындаылармен арым-атынаста болу да аса маызды». Сондытан арым-атынас тіршілікті барлы кезеінде адам шін маызды орын алады.

Тланы дамуы мен алыптасуында негізгі факторларды бірі — ол арым-атынас. Тарихи -оамдаы обьективті талаптар жне оамны дамуындаы леуметтік задылытар тланы арым — атынас процесіндегі рлін анытайды. арым — атынас барысында тланы леуметтенуінде байалатын зіндік ерекшелектер мселесіне кіл бле отырып, азіргі кезеде бл салада жйелі зерттеулерді ажет етеді. Бл салада жоспарланан зерттеулер зіндік ерекшеліктерді арым-атынас процесіні кез-келген аспектілеріне ыпалы айын байалуда.

Аталан зіндік сипатты бірнеше дегейі ерекшеленеді. Олар біріншіден, леуметтік, мнда леуметтік — экономикалы статус, мамандыы, білімі; екіншіден, леуметтік — психологиялы, мнда ндылы бадар, масат пен кзарастарды ортатыы; Психологиялы, мнда тланы мінезі жне баса да асиеттері, аыл — ой денгейі; Психофизиологиялы, мнда темперамент, эмоционалдылы.

Тла — бл баса адамдардын арасында белгілі позицияны иеленетін оамды іс — рекеттін себепші субьектісі ретіндегі адам. Тланы психологиялы ерекшеліктері, ол неге талпынады жне неден ашады, Сонымен атар ым, йымшылды дрежесі, оны белсенділігіні интенсивті жне орытынды нтижесі, мірлік тапсырманы шешуге сйкес баытталуынан крінеді. рбір жеке адама тла ретінде арап, оны зіне тн санасы, еркі зіндік рекет жасай алатын абілеті, білімі мен трбиесі бар екенін ескере отырып арым — атынаса деген ынтасын арттыру, оларды жеке басылы асиеттерін дамытып, оны оам талабына сай іске асыруа ммкіндік жасау.

Тланы леуметтенуіні леуметтік психологиялы факторлары біріншіден, леуметтенуді — мдени, тарихи, лтты ерекшеліктерін арастыратын леуметтік топ болса, екіншіден, белгілі бір денгейде мір жолыны кезедерінде крінетін жеке тлалы топ. Осы орайда В.Г.Крыско тланы леуметтенуіні ш трлі факторын сынды. Олар: микрофакторлар — отбасы, микролеумет, трбие институттары, діни йымдар; мезофакторлар — этнос, айматы шарттар, мекені, арым — атынас ралдары; макрофакторлар — мемлекет оам ел жне мдениет.

арым — атынас сан алуан адамдарды атынастары жадайында жзеге асады, яни леуметтік жне тлааралы атынастарды жаымды да, кері де жадайларында болуы ммкін. мірді трлі жадайларына байланысты бізді іс — рекетімізбен атар мінез-лымыз да згермелі. Соан сйкес карым-атынас стильдері де згермелі болады. арым — атынас стилі адамны баса адаммен зара серлесуі барысындаы мінез-лын крсететеді. Сонымен адамнын арым — атынас стилі, оны аныталан наты бір арым — атынаска орныталынуы, баытталуы соан дайындыы мен адамны сол жадайдаы зін крсетуі.

арым — атынас адам міріні рухани жне материалды формаларыны сан алуандыын сипаттайды жне тла міріндегі е маызды ажеттілік болып табылады. Кейде «арым — атынас», «леуметтік арым — атынас», «тларалы арым — атынас» тсініктерін тедестіру тенденциялары крініс береді. Дегенмен бл тсініктер зара байланысты боланымен, бір — біріне тепе — те болмайды. себебі оларды з згешеліктері болады. арым — атынас, біріншіден. топтар арасындаы, топтар мен йымдардаы ріптестер, рекет субъектілері арасындаы аппарат алмасу: екіншіден, арым — атынас субъектілеріні бірлескен рекет стратегияларыны німін; шіншіден, арым -атынас — бірлескен міндeттepдi шешу процесіндегі адамдардын бірін — бірі абылдауы мен тсінуі.

Адамзатты барлы мірі немі баса адаммен арым — атынас негізінде теді. арым — атынас процесіні барлы жатары (коммуникативті, интерактивті. перцептивті) баса рылымды тсілдерді олдануды ажет етеді. Олар кез келген іс — рекетте бір — бірін абылдау, тсіну, бірлескен рекет йымдастыру масатыды іс — рекетті мазмнына байланысты орындалатын процесті негізінде туындайтын арым — атынасты трлері мен араашытытары.

Адамнын психикасы тіршілікті барлы кезеінде здіксіз дамиды. Кеес психологтарыны теорияларына сйкес, баланы психикалы дамуы леуметтік ситуациямен аныталады, яни оны оамдаы орны, лкендер жне рбыларымен арым — атынас жйесі. Дамуды леуметтік ситуациясы кездейсо рылмайды, бала жне оны айналасындаылар арасындаы жанды зара рекеттестік процесінде жасалады. Бір жас кезеінен екіншісіне ту дамуды леуметтік жадайыны згеруімен байланысты. Сонымен, мектепке дейінгі бала — «ойын баласы», яни оны айналасындаылармен арым — атынас жйесін анытайды. Оушы — басаша арым — атынас жйесінде болатын «білім алушы бала», ал ересек белгілі ебек рекетідегі арым-атынаса тсуші ксіби маман иесі.

Жеке адам оамды мірде тіршілік етіп, зге адамдармен арым — атынас жасайды. Осындай рекеттеріне сйкес жеке адамны тлалы сипаттары, адір асиеттері, іс — рекет жасау абілеттері алыптасады. Тланы кісілік асиеттері мен даралы ерекшеліктері оны іс — рекеттегі белсенділігіні рістеуіне ыпал етеді. А.С.Золотнякованы пікірінше, арым -атынас — бл леуметтік жне тлаа баытталан процесс, мда жеке тлалы атынастармен атар, ыты ндылы шарттары жзеге асады. Оны ойынша, арым — атынас леуметтік процесс болып табылады. Осы орайда, арым — атынас коммуникативтік- процесс ретінде тсіндіріліп, тек леуметтік ндылы млшерін реттеумен шектелмейді, индивид пен леуметтік жйені сол ндылытарды игеруін реттеп отыруымен сипатталады.

леуметтік психологияда тлаларды зара рекеті — бл арым -атынасты ш координаталы бірі. зара рекет — бірлескен іс — рекетті йымдастыруды белгілі формасы. Тла алыптасуында негізгі орынды оны басалармен арым — атынас жасау абілеті алады. арым — атынас арылы тла зін крсете алады, Сонымен атар ерекшеліктеріні ашылуына, танымды белсенділігіні артуына ыпал етеді.

Тла жне арым-атынас — психологиялы білімні осы маызды саласыны негізгі тсініктері. леуметтік психология арым — катынас процесінде тланы дамуын, арым — атынасын жне іс — рекетін зерттейді. Баса адамдармен арым — атынас процесінде адам адами мдениетті, тарихи даму жне жалпылама тсініктерде, ебек дадыларында, мінез — улы ережелерінде т.с.с жинаталан тжірибені игереді.

Баса адамдармен тікелей арым — атынасты /тла аралы/ ажет ету — адамны негізгі леуметтік ажеттіліктеріні бірі. Баса адамдармен арым-атынас орната отырып, адам танымды — жаа серлер, жаа апараттар ажеттілігін анааттандырады. Осы екі зара здіксіз байланысан ажеттіліктер адамны алашкы кндерінен оны психикалы дамуын анытап, бірлескен іс -рекетте  арым — атынас ажеттілігіне ызмет етеді.

Тланын алыптасу жне даму задылытарын, трлі жадайлардаы оны мінез-лытары мен іс-рекеттерін зерттейтін, адамдарды жиі жадайларда жаындытары бойынша біріктіру (отбасы, оу топтары, ндірістік жым) леуметтік психологияны зерттеу объектісі болып табылады. леуметтік психолог шін адамдарды біріктіру мселесі зерттеуді екі аспектісі бойынша арастыру маызды. Олар: біріншіден, адамдарды біріктіру тланы алыптастыру шарты ретінде жне, екіншіден, тлаа тиімді трбиелік сер ету ралы ретінде. Аталан аспектіі екеуі де зара тыыз байланысан. Адамды мір сріп, жмыс жасап, оып отыран ортасынан тыс тіршілік етуін елестету ммкін емес.

азіргі кезде оамды ебек пен ндіріс орындарында ебек адамдарымен тілі табысып, оларды кнделікті ажеттіліктері мен талап — тілектеріне жете мн беріп, олара ерекше мн беріп отыру. Мндай талаптарды жзеге асыру ксіпорындар мен жымдардаы оамды — леуметтік мселелерді байыпты шешу ажеттігі мір тжірибесі айын крсетіп отыр.

арым-атынастан, адам оамнан тыс адам салыстырмалы трде зіндік адами асиеттерін жылдам жоалтады. Адамдарды орта нтижеге ол жеткізу мен атынасты жасарту масатындаы оларды кшін біріктіруге жне келісімге келуге баытталан екі немесе одан да кп адамны зара рекеттесуі арым-яатынас болып табылады Сондытан арым-атынас леуметтік байланысты негізгі ралы

Сонымен, арым-атынас кралы — бл тлалар арасында апарат алмасу кезіндегі операция болып табылады. Ал, бл атыас екі негізгі арым-атынас каналы вербалды жне вербалды емес жзеге асырылады. Адамны тіл, сйлеу арылы жзеге асатын каналы — вербалды арым-атынас болса дене тілі деп аталатын адамны ым-ишарасы, бет имылы жне т.б. нсіз озалысы вербалды емек арым-атынас.

Тланы кпшілік арым-атынаста сйлеу мдениетін баылау оны айтатын сзін жеткізу ерекшелігі болып табылады. Олай болса, оны оамды ортада сйлеу асиеті мен мнерін баалау, жалпы айтанда сйлеу ерекшеліктерін анытау ажет. Сондытан, арым-атынаса абілеттілік тланы сйлеу мнеріне, мінез-лы рылымына, типологиялы асиетіне байланысты екендігі байалады. Мнда тланы йымдастырушылы жне коммуникативтік сапалары маызды болып табылады. Ал бл сапаларыны дамуы басалармен оны тиімді тла аралы атынас руа, олармен бірлескен іс-рекетте зара сер етуге ммкіндік береді.

Тланы оамды атынастар жйесіндегі жне жымдаы орнын баса жадайдан бліп арастыруа болмайтындыын А. Абльханова-Славская ебектерінен креміз. Ол тлаа оамды трмыс пен атынасты ыпалы оамды сана, идеология жне т.б. арылы жзеге асырылып, оамды сананы жекеленуі  жанама трде болатындыын атап тті.

арым-атынасты зерттеуді бірден бір орталы міндеті ретінде тланы алыптасуы мен даму факторы оны маызды рлін анытау болып табылады. арым-атынас субьектілерді зіндік зара рекет формасы ретінде, трлі апараттар алмасу барысында жзеге асырылады.

Сонымен, арым-атынас — бл адамдарды зара рекеттесуі мен бір-бірін тсінуге талпыныстары, баса адама деген атынасы боландытан, оны маынасын, мазмнын толы тсіне алу шін «субъект — субъект» жйесі трысында арастыран тиімді. Яни, арым-атынас процесін анытауда зерттеу объектісі ретінде жекелеген адамдар емес, бірттас процесс ретінде арым-атынас процесіні зі басты назара алынуы тиіс.

леуметтік орта жне ішкі топтардаы тлааралы атынастар мен ішкі атынастар жйесіндегі адамдарды бірлескен мірлік рекеттері арым-атынас процесін крайды. леуметтік атынастар — леуметтік класстарды: жмыс беруші мен жмысшы; экономикалы рылымдарды иерархиялы ресми емес йымдардын жне т.с.с. арым-атынасы ретінде крініс берсе, Тлааралы атынастар іскерлік жне эмоционалды баалауды негізінде рылады, Сонымен атар адамдарды бір-біріне тадау білдіруі де маызды болып табылады. Сондытан, арым — атынас — негізгі психологиялы категорияларды бірі. Адам баса адамдармен арым-атынас жне зара рекеттесу нтижесінде тла болып алыптасады.

андай да бір оамды атынастардын жйесі адамдарды зара арым-атынасы мен оама атынасынан крінеді. арым-атынас сан алуан адамдарды атынастары жадайында жзеге асады, яни леуметтік жне тлааралы атынастарды жаымды да. кері де жадайларында болуы ммкін.

Сондытан леуметтануда леуметтік былыстар мен процестерді бірнеше жіктеулерін крсетуге болады. Олар:

— леуметтік былыстарды атар мір сру заы;

— леуметтік былыстарды даму тенденцияларын (яни баыттарын) анытайтын за;

леуметтік былыстарды арасындаы алуан трлі байланыстарды, атынастарды анытау заы;

леуметтік былыстарды арасындаы себепті байланыстарды бейнелейтін заы;

леуметтік былыстарды арасындаы байланыстарды болу ммкіндігін білдіретін ытималды заы.

арым-атынас адамны мір сруі шін е ажетті шарт болып есептеледі, Сонымен бірге оны алыптасын дамуындаы е негізгі факторды бірі. Б. Г. Ананьев зерттеулерінде: «Жеке тланы оамды даму мселелері барлы ылым салапарына маызды мселе. леуметтік рылым леуметтік мірді жалпы крінісі — деген.

Дамуды барлы кезеіде баланы леуметтік ортаа дадылануы жне мінез лыны сапалы лгілерін менгеруі, жеке басыны психикалы асиеттері алыптаса бастайды. арым-атынас жадайында психикалы процестер мен оларды ызметі жаа атынас, дады мен ажеттігін трбиеші-малімні педагогикалы іс-рекетін жйелі жоспарлау, ата-аналары мен рбыларыны жаымды ыпалы маызды орын алады.

Педагогты оушылармен арым-атынас стилі — леуметтік жне адамгершілік жаынан байытылан саласы. Педагог зіні педагогикалы іс-рекеті жне йреншіктерді оу іс-рекеті негізінде арым-атынас иындытары пайда болады. Педагогикалы іс-рекетте иындытар пндік мазмнны зімен, педагогты мегершуі оны іс-рекетіні негізі болып табылатын білімдерге ие болу дегейі жне сипатынан да туындауы ммкін сондай-а ксіби -педагогикалы іскерліктерден, дидактикалы зырлытан да, йренушілерге педагогикалы сер ету тсілдері жне ралдарынан да туындауы ммкін.

Сонымен, арым-атынасын екі жаты сипатта арастырып, анытама беруге болады. Бірінші, арым-атынас іс-рекетті жетекші трі, жеке интимдік мінез; арым-атынас заты баса адам-крдас, ал мазмны-онымен атынас ру жне олдау жасау (Эльконин Д.Б., Драгунова Т.В.) болса, екінші, арым-атынас іс-рекетті жетекші трі жне оамды мінездемесі бар, оны лкендермен, рбыларымен зара атынасында трлі жадайларды менгереді. (Фельдштейн Д.И.). арым — атынас кбіне з — зін жне баса адамдарды тану ажеттілігін анааттандыратын іс -рекет ретінде арастырылады. (М.И.Лысина). Баланы ересектермен арым — атынастарыны жйесі жеке арым — атынасыны зі оу іс — рекеті арылы жанамалданады. (Д.Б.Эльконин)

Баланы мектептегі згерістерден кейін мірлік тжірибесі пайда болады, рбыларыны арасында зіне тн наты орынды иелену мтылысы пайда болады (А.НЛеонтьев, Л.И.Божович, И.В.Дубровина, Б.Г.Ананьев). Бастауыш мектеп жасында балаларды ересектермен, сіресе маліммен арым — атынастары ерекше мнге ие болады, йткені осы жас шамасындаы баланы мектептегі оуа тумен байланысты зіні іс — рекетіне, ересектермен жне рбылармен жаа атынаса, жаа мір салтына ту дайындыымен атар, білімдерді мегеру дайындыын амтитын, оушыны леуметтік позициясы алыптасады (Л.И.Божович).

арым-атынас адам психикасыны жне оны мінез-лыны мдени, саналы трде алыптасуы мен дамуында лкен роль атарады. арым-атынас арылы адам жоары абілеттері мен асиеттерін аша алады. Дамыан адамдармен белсенді арым-атынаса тсе отырып, ол зі тла болып алыптаса алады. Егер туаннан бастап, адам баса адамдармен арым-атынаса тсу ммкіндігінен айрылса,ол ешашан мдениетті, адамгершілігі бар адам болмас еді, тек ана аяына дейін жартылай жануар болып яни сырты жаынан адама сас болар еді. Оан дебиеттерде кптеген мысалдар, зерттеулер длел бола алады. сіресе баланы психикалы дамуына лкен сер ететін, оны онтогенезді алашы этабындаы лкендермен арым-атынасы. Ол осы уаытта зінін барлы адамгершілік, психикалы мінез-клы асиеттерін арым-атынас арылы алыптастырады. Баланы дамуы арым-атынастан басталады. Бл леуметтік белсенділікті бірінші трі жне бл онтогенезде пайда болады. Бала бл кезде, зіні жеке даралы дамуына керекті апарат алады. Адам мірге дайын абілет, мінез жне ызыуларымен келмейді, бларды брі белгілі табии негізде адамны мір барысында алыптасады. Адам тніні негізгі, яни генотипті оны анатомиялы – физиологиялы ерекшеліктерін, жйке жйесіні озалысын белгілейді. Биологиялы рылым иесі – адам ткен улеттерді білім, салт, заттай жне рухани мдениеті кйінде топталан мір тжірибесін игерумен ана жеке адам дрежесіне ктеріледі. Жеке адам дамуы — з ммкіндіктерін здіксіз кеітіп, ажеттіліктерін арттырып – барумен байланысты. Осы даму дегейі наты адама тн болан арым- атынастар аймаымен лшенеді. Даму дрежесі мардымсыз тланы адам аралы атынастары да те жай, кнделікті тіршілік кйбеінен аспайды. Ал даму дегейі жоары болан адам зіні рухани мртебелілігімен, оамды мнді ндылытарымен ерекшеленеді. рбір дара адам зіні ламдаы мірлік дептерін ретттеумен кнделікті тіршілік проблемаларын шешіп береді. Бірдей иыншылы, кедергілерді шешімін р адам з діс, тсілдерімен табуы ммкін. Осыдан, жеке адамды танып, білу шін сол адамны алдында тран мірлік міндеттерін, оларды іске асыру жолдары мен мір барысында станан принциптерін жете білу ажет. оамды атынастара араласып жне оларды басшылыа ала отырып, адам сол атынастарды ыпалында алып оймайды. рандай дара тла з дербестігімен ерекшелігіне ие. Жеке адамны дербестігі оны е жоара психикалы сапасы – рухани дниесімен штасады. Рухани дние дегеніміз инабат парызды тсіне білуі, болмыстаы з орнына сай ызмет ете алуы. Жеке адамны рухани жетілгендігі – бл жоары дрежедегі саналы жетілу, ізгі мраттарды басшылыа алу, сонымен бірге, жаман ниеттер мен мезеттік шен – шекпеннен, жалан белсенділік пен тірік — сектен зін аула стай алуы. Ал адамны мндай асиет, сапаларды бойына дарытуы кбіне оамды салта туелді. оамны даму дрежесі нерлым тмен болса, ел ішінде баршаны бірдей теестіру принципі ріс алады да ондай оам мшелеріні кбі лды баыну кйінен арыла алмайды. Дербестігінен айырылып, з бетінше ой жгіртпеген адам, зін тлалы дамыту ниетінен ажырап алады. Жеке адам сапалары сол адамны араласан атынастар рісіне, ртрлі леуметтік мір аймаында ызмет ете алу абілетіне байланысты келеді. Шыармашыл тла тікелей оршаан леуметтік шеберінде алып оймай зін ауымды оам аймаы негізінде алыптастыруа мтылыс жасайды. Мндай адам бойында зі жасаан ауымны, тіпті бкіл оамны болаша ркениеті крініп, ол з дуіріні сапалы дегейінен кш ілгері жреді. Жеке адамны з дербестігіне ие болуы оны тйы леуметтіктопа баынышты еместігін крсетумен бірге сол адмны жоара дегейде кемелденгеніні длелі. Баса леумет мшелерімен жеке адам з «мені» негізінде атынас тзеді. ылымда «жеке адамды рефлекция» деп аталан бл «мен» ымы з ішінде р адамны з жніндегі танымын сезе білу сияты сапаларын амтиды. Жеке адамны зіне зі берген баасыны астам не тмен болуынан сол адамны ішкі жан арпалыстары келіп шыады. алай десек те тла туралы ркім р трлі тсінік берген. .Жарыбаевты айтуынша, жаа туан нресте «адам» деп аталанымен, «тла» деген ата кпке дейін ие бола алмайды. йткені, кісі болып, ер жету шін бала оы мен солын, зіні «менін» баса «мендерден», яни баса адамдардан ажырата білуі тиіс. Сондытан да нресте, сби, ббектерді кісі, тла деп айту иын. Есейіп, ер жетіп, з бетінше рекет ете алатын адамды ана кісі не тла дейміз. андай да болмасын бір іспен айналысатын, азды – кпті мір тжірибесі, білімі мен дадысы, икемі, дниетанымы, сенімі мен талам – мраты, баыт – бадары бар адамды тла деуге болады. Мінез, абілеті бірсыдыры алыптасып лгерген, зіні іс – рекетін тізгіндей білетін, з бойындаы жаман – жасы ылытары шін жауап бере алатын жасы, озы, ерен, топжаран трлерімен атар, жауыз, керітартпа, бзы, аскй т.б. толып жатан кілдері бар болады. Адам — леуметтік тла. Ол мірге келгеннен бастап р трлі леуметтік рекеттестіктерге кіргізіледі. Адам тілі шыпастан брын ол леуметтік атынаса ие болады. леуметтік рдіс адамдарды атынасы жне бірлескен ызметтерімен тыыз байланысты, психологиялы кзараспен араанда леуметтану механикалы бейнелеу сыылды аралмайды. р трлі тлалар бірдей жадайлардан ртрлі леуметтік тжірибе шыара алады. Арнайы леуметтік институттара е маызды функцияларыны бірі болып леуметтік тла, оан атысты мектеп, ксіби оу орындары, техникумдар, балалар жне жастара арналан йымдар жатады. 

Тланы психологиялы ерекшеліктерін анытау жолында негізінен Е.С. Кузьминні, А. А. Свинецскийді, К. Роджерсті, А. Маслоуды таы баса алымдарды тжырымдаулары бойынша тланы зін-зі баалауы, зіндік «Менін» баалауы, зіндік актуализациялануа талпынысы, оршаан ортаны субъективті абылдауы, психологиялы асиеттерін арастыруды маызы зор. Тланы оршаан ортамен арым – атынасы, жеткен жетістіктері мен ерекшеліктері кптеген жадайлара туелді, оларды тланы есею ымымен тсіндіріледі. 

Шетел психологиясында тланы есеюін «зіндік аяталу» терминімен белгілейді жне оны маынасын тланы з ммкіндіктерін ааруына жне дамытуына баыттылы деп сипаттайды. зіндік актуализацияланатын тла е алдымен дербестігімен, з мнді іске асыра алуымен, зіндік тжырымдауларымен, аиата талпынысымен сипатталады. Тла мен леуметтік орта атынасын тсінуде бан тланы жеке бас ерекшеліктеріні зор екендігі атап ту керек. оам дамуды оды болуы шін адам бойында оды асиеттерді дамуы зор мнге ие. Жалпы индивидті оамды атынастарда активті субеъект ретінде функциялануына ммкіндік беретін леуметтік топа немесе оама тн, мдениет ымына енетін белгілі бір білімдер жйесін, игеруі леуметтену рдісі ретінде арастырылады. Индивидті оамды атынастар жйесіне еніп, бл рдіс негізінде алыптасатын интегралды леуметтік асиетін, яни тланы дамуын леметтенуден тыс арастыру ммкін емес. Тланы леуметтенуін индивидпен оамды тжірибені жаырту жне мегеру рдісі ретінде анытауа болады, соны орытындысы ретінде индивид тлаа айналып, мір шін ажетті психологиялы асиеттерді, білімдерді, дадыларды игереді. Тланы «Мен концепциясы» адамны мір рдісіндегі з психологиялы оршааныны зара рекеттестігі негізінде пайда болан. Американ психологы У.Джемс «Психология принциптері» кітабында алашы болып «Мен Концепциясы» идеясын сынып, оны дамуына лес осан. У.Джемс бойынша «Ауымды Мен» рамында екі аспект бар: эмпирикалы объект жне танымды субъективті баалаушы сана. «Мен» объект ретінде 4 аспектіден трады: — рухани «Мен» — материалды «Мен» — леуметтік «Мен» — денелік «Мен». 

Жалпы феноменологиялы тры шеберінде растырылан «Мен концепциясы» келесі жадайлара негізделеді: 

1. Мінез-лы индивидті абылдау ебегі болып табылады, ол з алдында феноменологиялы: индивидті психологиялы шынайы мірі — бл жалпы объективті мір емес, оны мінез-лы жадайындаы субъективті абылдауыны нтижесі. 

2. Индивидті орталы, интеграциялайтын феноменалды жазытыыны нктесі — «Мен – Концепция 

3. «Мен Концепциясы» бір мезгілде абылдау жемісі болып, жне де, леуметтік мдени ортадан алынан ндылытары бар ымдар жиынтыы болып табылады. 

4. «Мен — Концепциясы» рылуымен мінез-лы оан толыымен баына бастайды. 

5. «Мен — Концепциясы» уаытпен жне жадайлы контекспен санасады, бл оны прогностикалы ндылыы болып табылады. 

6. Баса адамдарды оды атынасын ажетсіну «Мен Концепциясыны» рылуымен параллельді жреді. зіне деген оды кзарасты ажетсіну баса адамдарды зін оды баалай тжірибесін игеру арылы алыптасады. 

7. Наты тіп жатан мір тжірибесі мен «Мен — Концепциясы» арасындаы айшылытара арсы трлі ораныс стратегиялары олданылады. 

8. Адамны негізгі маызды мотивациялы трткісі — зіндік актуализациялануа деген ажеттілік, зіні «Мен — Концепцияларыны» ндылытарын жоарылату жне жоалтпау. 

Кптеген зерттеулерде адекватты зін-зі баалауды тланы зін оам шін ндылыын жне оны алдында з міндеттерін саналы абылдауын, толыанды леуметтік активті дамуын белгілеуде мнді орына ие. зін-зі баалауды рылуын екі фактора анытайды: 

1. Сырты фактор — леуметтік орта, оршаан айма, іс-рекеттегі сттіліктср мен стсіздіктер; 

2. Ішкі — адамны индивидуалды — психологиялык ерекшеліктері. Осы ішкі жне сырты факторларды адам дамуы шін олайсыз атынас негізінен адекватты емес зін-зі баалау алыптасып, адамны арым-атынас жасау барысына, іс-рекеттегі сттілігін, оамдаы орнын анытауда з септігін тигізді. «Мен» рылымы мір барысында оршаандармен зара рекеттесу арылы дамиды. Былайша айтанда, бала леуметтік сезімтал жне оны когнитивті жне перцивтивті абілеттері даму млшеріне байланысты «Мен — концепциясыны мазмны» кп дрежеде леуметтену рдісіні жемісі болып табылады. «Мен — Концепциясына» сйенетін К. Роджерс оны былай деп мінезделейді: «Мен — Концепциясы» йымдасан, бір ізді концептуалды гештальт, ол «Мен» асиеттерін абылдаудан, «Мені» зара атынасын абылдаудан трады, сонымен оса, осы абылдаулара байланысты кндылытар, мірді р трлі жатарын абылдау». К.Роджерс, З.Фрейд, А.Адлер, Э,Эриксон т.б. алымдар сияты «Мен — Концепциясыны» рылу рдісіне байланысты белгілі бір арнайы кезедер кестесін крсетпеген. К.Рождерс бойынша адам міріндегі басарушы мотив — актуализация тенденциясы, яни зін сатап дамыту, зіні жасы жатарын ашу, осы фундаменталды тенденция негізгі мотивациялы тенденция болып табылады. Мнді сырты шектеулер немесе антагонистік серлер жо болса, онда актуализация тенденциясы р трлі мінез-лы формалары арылы крінісін береді. Сонда тланы дамуы, оны мінез-лы оршаан орта сері арылы белгіленеді. Тла шін актуализация тенденциясыны негізгі ажетті аспектісі болып, адамны зіндік актуализациялануа мтылысы болып табылады. К.Роджерс теориясыны контекстінде зіндік актуализация тенденциясы — адамны толыанды функцияланатын тла болу масатындаы мір бойы з потенционалын іске осу рдісі. Осыан жету масатында адам мірі мнге, ізденіске, толуа толы болады.

арым-атынас мдениетіні жеке тланы алыптастырудаы рлі 
арым-атынас жне жеке адам ымдары бір-бірімен тыыз байланысты. Суретте крсетілгендей р трлі зона туралы айтуымыза болады: 
А – дербес емес функионалді — рольдік арым-атынас; 
В – психикалы асиеттер, жеке адамны рдісі мен кйі. 
арым-атынас жне жеке адам А зонасында арым-атынас ымы клеміні ерекшелігі крініп тр. Ол жеке адам феномені мазмнына кірмейді. арым-атынасты мынандай формаларымен байланысты: мысалы жекелік емес сипатта. Бл жадай арым-атынаса тсушілер бір-бірін тек ана берілген функцияны орындаушы ретінде ана абылдайды. Мысалы автобусты жргіншілеріне жргізушіні жеке бас асиеттері, профессионалдыына араанда кп мнді емес. 

Б зонасында арым-атынас мазмны мен жеке адамны мірлік іс-рекеті бір-біріне дл келіп тр. Бл жерде карым-катынас бір жаынан топты емес сипатта жне сонымен катар, зара рекет, жеке адам аралы формада крінеді. Ал екінші жагынан алып арасак, жеке адамны коммуникативті белсенділігі р трлі формада крінеді – коммуникативті мінез-лы, коммуникативті іс-рекет, арым-атынас жадайындаы психикалы кй. Біріккен рекетте адам зге адамдармен ажет боландытан ана бірігуі керек, олармен араласуы керек, яни ара атынаса тсіп, тсінушілікке жетуі жне апарат алмасуы керек. Бндай жадайда арым-атынас іс-рекетті бір ыры ретінде крінеді. Біра мнымен шектелмей адам зін зге адамдар орнына ояды, ерекшелігін, жеке даралыын крсетеді. Бір жаы іс-рекет пні, екінші жаынан адамны зін-зі леуметтік ортада крсету ралы. Сонымен іс-рекет те мдени арым-атынасты бір ыры, ал сезіну іс-рекетті бір жаы, бларды барлыы бірлесе барлы жадайда зілмес бірлік райды. Мдени арым-атынас рдісіне енбейтін психикалы былыс жо. Осы іс-рекеттен ажырамас арым-атынастан индивид адамзат алыптастыран тжірибені игереді. арым-атынас функцияларын 3 класа блеміз: 

1) Апаратты коммуникативтік; 

2) Бадарлаушы коммуникативтік; 

3) Аффекті коммуникативтік. 

Осы негізде психологияда арым-атынасты ш жаын арастырамыз: 

1) Апарат алмасу; 

2) зара тсінушілік; 

3) зара рекеттестік. 

Осылара жеке-жеке тотала кетейік. Апарат алмасу – коммуникация. Ал коммуникация туралы сз озаанда, бірлескен адамдарды кзарасы, идеясы, ызыушылыы, кіл-кймен алмасу жайында айта кету керек. арым-атынас тек ана апарат жіберу немесе оны абылдау емес, сонымен атар онда екі адам немесе екі индивид атысады. Оларды райсысы белсенді субъект. Яни жоарыда атап ткеніміздей арым-атынассыз кез-келген психикалы процесс тоырауа шырайды. Сендіру дісіні тиімділігі оушыны санасында рі сезіміне, кіл-кйіне ыпал етеді бірімен-бірі штастырылан жадайда жоарылай тседі. Сезімні, эмоцияны ктерікі болуы ескерілмеген жерде мораль ережелеріне тере сенім тумайды. 
Сонымен жеке адамны мдени арым-атынасын алыптастыратын дістерді маызы: 

— оамды, моральды, ебек, эстетикалы т.б. крделі ымдарды, тсініктерді, анытамаларды, ереже нормаларымен натылай тседі; 

— рбір іс, имыл, рекеттерді, тжірибелерді о дрежеде, жаымды, ктерікі эмоциялы кйде болуына жадай туызады; 

— натылы міндеттерді аны масатымен маызы оамды адамгершілік негізі арылы айындайды. 

Бл топтаы дістерді олдануда мынадай педагогикалы – психологиялы талаптар ескеріледі: 

— сз — те кшті сенім аруы екенін тсіну; 

— оушыа шын мнінде белгілі ережені тсіндіруге жаа мліметтер беру немесе санасына лде андай ерекше ыпал жасау ажет болан уаытта сендіру дісін олдану; 

— жеке басты психологиялы табиатын жасы білу,арым-атынасты атаратын ролін айындау; 

— оушыны мірлік тжірибесіндегі алашы жинаталан ымдар, тсініктер орына, мінез-лы асиеттеріне ара сйенеді, оны о не теріс екенін айындау, орын алан ситуацияларды баяндау, оан орытынды жасау; 

— малімні, трбиешіні немесе ата-ананы гімісіне, пікірлесуіне, тсініктемесіне баланы немі белсенділікпен, ызыушылыпен атысуын йымдастыру; 

— р баланы кіл-кйін, ынтасын арттыратындай з ісіні, мінезіні кемшілігіне осылатындай, зін-зі трбиелеуге жігерлендіретіндей жадай жасау; 

— сендіру дісіні барлы салаларыны бірлікте, жйелі трде здіксіз олдананда жне балаларды сана-сезімі, тжірибесі, білімі, кзарасы мен сенімі жас ерекшеліктеріне арай біртіндеп жоарылаан сайын р дісті мазмнын крделендіріп, трлендіріп, дамытып отыранда ана трбиесі нтижелі болады; 

— немі бір дісті олдану оушылара сер етпейді. 
Тжірибелі педагог-психологтар трбие дістеріні ттас жйесін пайдалануа мтылады, жеке бір дісті олданумен шектелмейді. 

Е кп тараан дістерді бірі – тсіндіру. Оушыа арым-атынас мдениеті, адамгершілік, эстетикалы, саяси, ебек трбиесі ымдары туралы тсінік беріледі. ткізу дістемесі трысынан аланда тсіндіру формаларыны крделі ісі — этикалы гімелер. 

Этикалы гімелер – арым-атынас мдениеті, мораль мселелері туралы ке трде еркін пікірлесуді кздейтін, оушыларды санасына, сезіміне сз арылы ыпал жасайтын, трбиеде кеінен олданылатын сендіру дісіні е тиімді тріні бірі. Этикалы гіме дісіні негізгі масаты оушыларды оамды мірде болып жатан оиалара, іс-рекеттерге, р трлі жадайлара баа беруге, соны негізінде зін оршаан леуметтік ортаа адамгершілік кзарасына мдени арым-атынасын алыптастыру. Оушыларды азаматты, мдени, саяси жне адамгершілік міндеттерге жауапкершілігін трбиелеу. гімені негізінде оамды мірді леуметтік адмгершілік немесе эстетикалы, ебек т.б салаларын рырынан ашып крсететін деректер алынуы керек. гімелесуді таырыбы, мазмны мдени-танымды, саяси, эстетикалы, адамгершілік, этикалы мселелеріне арналады. Бл дісті негізгі мні — теориялы арым-атынас мдениеті аидаларын баланы санасына жеткізу, сол арылы мегере бастаан мінез-лы, іс-рекетттеріні барысын талдау, жинатау, баа беру 

гімелесу дісіне ойылатын негізгі педагогикалы-психологиялы талаптар: 

— тадалан, ірктелініп алынатын таырыпты актуалдылыы, оны оу-трбие процесіні міндетіне, оушыларды мддесіне сай болуы, тадаан таырыпты натылы сыныптан тыс, оушылар тобына ажеттілігін длелдеу; 

— оушыларды мір тжірибесіне, біліміне сйену; 

— оушыларды жас млшеріне арай гімелесу барысын дамытып отыру; 

— гімені мазмнын те мият іріктеу — оушыларды сезіміне сер ететін ты жаа деректерді, тсінікті, аны рі онымды материалды алу; 

— гіме таырыптары мен мазмны оларыны жас ерекшеліктеріне сай болуы керек. Мселен, жасспірімдерге арналан гімелер, оларды здеріні кзарастары мен мінез-лытарына сай кзбен арап, салыстыра алатындай, оны себептерін ашатындай, зіндік ой туызатындай мазмнда рылуы тиіс; 

— арастырылатын таырыпты ызыты болуын, оны оушыларды ойлауын, здігінен толану абілетін туызатындай проблемалы сипатта оя білу, оларды белсенділігін дамыту; 

— гімелесу барысында оушыларды кіл-кйлері ктерікі болуына жадай туызу, оушылара сеніммен арай білу, оларды жауаптарына зейін оя білу, дрыс ойлы жауаптарына айрыша кіл бліп мадатап, олдап отыру, кемшіліктерін те ептілікпен тзетіп, дрыстыын айту, реті келген кезде орынды зіл, клкі, сыа сздерді де пайдалана білу т.б; 

— гіме жне гімелесуді таырыбына байланысты крнекі рал жне техникалы ралдарды (эпидоскоп, кинопроектор т.б) деби кркем шыармалармен бейнелеу нері, музыкалы ралдарды пайдалану; 

— гімені андай жерде ай жадайда ткізілуіні де мні бар. Мселен, жоары мдени-адамгершілік асиеттер туралы гімені жауынгерлерді, оам жне айреткелеріні мірімен ызметі туралы айтыланда, ескерткіштер мен тарихи орындарда ткізілгенде ана оушыларды сезіміне ыпал зор болатыны белгілі; 

— гімеге, сіресе, гімелесу дістеріне педагог-психологты жан-жаты зірленуі ажет. 

Пікірталас дегеніміз — пікір таластырамын, талылаймын деген маынаны білдіреді. Оны этикалы гімелерге біршама састау боланымен зіндік міндеті бар. Бл — те крделі, сонымен бірге оушылар санасына тиімді ыпал ететін діс. Пікірталас оушыларды сенімдерін ой елегінен ткізуге, дербес пайымдауа йретеді, оушыларды ойын, сйлеу логикасына негізей білуге трбиелейді. Ккейкесті мселелерді талылау арылы оушылар з кзарастарыны дрыстыын не брыстыын тсінеді. Пікірталас дісі кбіне жоары сыныптарда кеінен олданылады.Пікірталас арылы жастарды саяси жне адамгершілік, ізгілік этикалы, праволоы, леуметтік, экономикалы, экологоиялы, дебиет, кркемнер, жалпы оамды проблемалар туралы тсініктер мен кзарастарды алыптастыруа болады. 

Пікірталас дісіне ойылатын педагогикалы-психологиялы талаптар: 

— пікірталаса ойылатын мселелер проблемалы сипатта болуы керек; 

— жастарды айнала мір былыстарына здеріні пікірлерін, ойларын білдіруге, оларды теріс пікірлер мен кзарастара баа бере білуге талыыланып отыран мселені дрыс шешеімін длелді трде негіздеуге йрету. Пікірталас ткізу оамды міндет, парыз, жауапкершілікті сезіну, натылы іс-рекеттерді байай білуге олайлы жадай болып табылады. Жастарды ынтасын, белсенділігін арттырады, оларды з біліміне, мір тжірибесіне, мінез-лы ерекшелігіне сынмен арауа трбиелейді. Сондытан пікір таласа оушыларды нерлым кбірек атысуын кздеу трбиені прменді болуына ммкіндік береді. Пікірталас шамамен мынандай таырыптарда ткізіледі: «Мдени арым-атынас дегеніміз не?», «Армандау керек пе?», «Замандасы туралы не ойлайсы?», «з мінезіді згертуге болады ма?». Жеке адамны оамды мдени санасын алыптастыру дістерін олдануа формализм болмауын есепке алу — азіргі кезені маызды проблемаларыны бірі. 

Оу-трбие дісіні екінші тобына оамды мдени мінез-лыты алыптастыру жне іс-рекетті йымдастыру алыптастырылады. 
Бл топа педагогикалы-психологиялы талап, йрету, жаттыу, тапсырма, педагогикалы-психологиялы жадаяттарды туызу жне оамды пікір жатады. 

Психологияда жеке адамда мдени арым-атынасты алыптасуы натылы іс-рекет болан жадайда ана жзеге асырылатыны длелденген. Іс-рекет адамдарды зін оршаан ортаа белсене атысуыны негізгі формасы.  Бл топтаы дісті психологиялы трыдан ерекшелігі — адамны іс-рекеті жеке басыны, ішкі жан дниені здігінен жетілуіні шешуші белгісі екендігі. Адамны дамуы мен мінез-лын алыптастыруа мдени арым-атынасты трлері елеулі ыпал етеді. Себебі іс-рекеттен тыс наыз арым-атынасты болуы ммкін емес. Балаларды жаымды мінез-лытары мен арым-атынастары е алдымын оларды р трлі іс-рекеттері педагогикалы-психологиялы талап трыдан дрыс йымдастырылан жадайда ана алыптасады. Бл топтаы дістер арылы жасспірімдерді ебекке жауапкершілігі, оамды мінез-лы, тжірибесі, арым-атынас жасау дадысы мен белсенді мірлік позициясы алыптасады. Мдени арым-атынас дістеріні шінші тобына жасспірімдерді мінез-лытары мен іс-рекеттерін ретке келтіру, дер кезінде тзету жне ынталандыру ызметін атаратын дістер біріктірілген. Бл дістерді олдануда педагогикалы-психологиялы трыдан ескеретін жадайды бірі — бала арым-атынасты тек ана объектісі емес, сонымен бірге ол арым-атынасты субъекті екендігі. Баланы табиатында «мен зім» деген белсенділігі бар, сондытан ол жасспірімдерді рекетіне жне здеріні мінез-лытарымен іс-рекеттеріне берген баасына олар селсо арай алмайды. Сондытан адамды арым-атынас жасау мдениетіне трбиелеу кезінде баланы немі зін-зі трбилеуі атар жріп отыруы ажет екендігі ескеріледі. 

Мдени арым-атынас дістеріні шінші тобыны мадатау жне жарыс йымдастыру дітері жатады. Олар мектеп оушыларыны ылытарымен іс-рекеттерін уаттау немесе айыптау, оларды жаымды ылытарын матау, ал теріс ылытарын тежеу масатында олданылады.  Мадатау — оларды тртібін, лын баалап жне ктермелеп отыруда педагогикалы-психологиялы ыпал етуді тиімді жолы болып табылады. 
Мадатау оушыны зіні адамгершілігін сезінуіне, зіні мінез-лына баылау жасауа, зін-зі трбиелеуге кмектеседі. Мадатау дісі арылы оушы зіні мінез-лыны андай болу керектігін тсінеді, зні бойындаы жаымды мінез-лыты дамытып, з ісіні дрыстыын кріп, зіне сенімділігі артады. Жасы істерді жаластыруа тырысады. Мадатаудан алан сері оушыны теріс рі келесіз істерден сатандырып отырады. 
Жарыс мінез-лы пен іс-ректті ынталандыру дісі. Жарыс леуметтік-психологиялы фактор ретінде жастарды бір-бірімен ебектегі, спорттаы, нердегі табыстарын крсету шін олданылады. Жарыс оушыны іс-рекетіне жаа серпін, жаа ой-сезім жне баланы зіне жаа талап оюына ммкіндік туызады. Мдени арым-атынас дістеріні тртінші тобына арым-атынас процесін жетілдіру талаптары мен оны барысында, нтижесінде объективті баа беру дістері жатады. Мдени арым-атынас процесінде р дісті жеке ошауланан ралдары шешуші орын алмайды, керісінше, ол дістер бір-бірімен йлесімді йымдастырылып, жйелі олдананда ана нтижесі болады. азіргі мектеп тжірибесінде бл діс рбір баланы зіндік педагогикалы психологиялы ерекшелігін тану, дамыту масатында кеінен олданылып келеді. Мселен, А.Ф.Лазурский жне С.Л.Франк ран трбие бадарламасы бар. Оны негізіне «жеке басты ортамен атынасына» ерекше мн береді. 

Бадарлама тртібі: 

— заттара атынас; 

— табиат пен жануарлара атынас; 

— блек адамдара атынас; 

— жынысты махаббат; 

— леуметтік топа атынас; 

— жаняа атынас; 

— мемлекетке атынас; 

— ебекке атынас; 

— материалды ндылы пен жеке млікке атынас; 

— мірді сырты нормаларына атынас (ыа, мейірімділік жне дептілікке); 

— адамгершілікке атынас; 

— дінге атынас; 

— ылым мен білімге атынас; 

— нерге атынас; 

— зіне деген атынас (зіні физикалы жне психикалы міріне, зіні жеке басына).
Жасспірімдік кезеде балаларды кейбір ерекшеліктерін есепке алып, арым-атынасты тиімді етіп йымдастыран жн. Блар: 

— аза мшелеріні тез жетіле бастауы; 

— лкендермен арым-атынас; 

— ммкіндіктерін ескермей ойланбай асыыс шешім абылдау; 

— оама пайдалы істерге ыыластылы, жымшылды, жолдасты, досты сезімі; 

— кітап оу, кинофильмдерді круге ынталылылы, спортты нату, т. б. 

— арым-атынас формаларыны негізіне трбиелік іс-рекет трлері жатызылады: 

— интелектулады-танымды іс-рекет; 

— балалылы-бадарлау іс-рекет; 

— оамды іс-рекет; 

— шыармашылы іс-рекет; 

— спортты іс-рекет; 

Орта – арым-атынас жасайтын, адамны тіршілік ететін, оитын, трбиеленетін, з ажеттілігін анааттандыратын ортасы. Орта кптрлілігін, сапалы згерістермен, арама-айшылытармен сипатталады. Ортаны сипаты мен педагогикалы –психологиялы коррекцияны анытау масатында орта факторын ш топа блуге болады (макрофактор, мезофактор, микрофактор) — осы негізде логикалы негіз сапасына байланысты: микроортаны згерісі мезо-микроортаны згерісіне келеді жне керісінше. 

Орта факторларыны сері объективті, кбіне стихиялы, фронтальды жне бір-бірімен байланысты. Тла ымы – отанды психологияда жне педагогикада негізгі ымдарды бірі, ал оу-трбие процесіні ізгілендіруіне орай педагогика да жиі олданылатын саната ие болды.  Психология ылымыны проблемаларыны бірі мдени арым-атынас мселесі. арым-атынас мдениеті дегеніміз – тланы адамгершілік сана-сезімін, іс-рекетін алыптастырып, ндылы бадарын айындайтын процесс. 
Мдени арым-атынасты алыптастыруа ыпал ететін асиеттер: 

Мдени арым-атынасты алыптастыруды негізгі аспектілері: 

-адамгершілік 

-идеал 

-этикалы норма

-моральды ізгілендіру

-этикалы баалауы

Мдени арым-атынасты алыптастыру жолдары: 

-гуманизм 

-шыншылды 

-борыш 

-жауапкершілік 

-шыармашылы

-айрымдылы

-кпшілдік 
адамдара деген мейірімділік 

-сыйласымды

Мдени арым-атынаста мінез-лыты алыптастыру: 

-этикалы норма

-адамгершілік асиетті алыптастыру 

-шындыты айту

-біреуге жаманды жасамау 

— орау 

Жалпы «адам жолында екі трлі, бір-біріне арама-арсы аыстар бар. Бір аыс — аталдыа жетелесе, екіншісі- мейрімге талпынады», – деген Леккиді сзінде лкен мні бар. Рух – адам боыйндаы кш –уат. Ол уат барлы жасы асиеттермен бірге жасайтын игі істерді айнар кзі. Рухани бай адамны бойында ана гуманистік асиеттер кездеседі. 
Мдени арым-атынас трбиесі — адама за, леуметтік, адамгершілік жне саяси жаынан зін кдеге жарамды сезінуге ммкіндік беретін жеке тланы интегративті асиеті ретіндегі азаматты лын алыптастыру. Мдени арым-атынас трбиесі — адамны таным абілетін дамытып, ер жетіп, есеюіне, білім орын игеруіне жол ашатын тлім-тірбиені негізгі жолы. Сондай-а, іс-рекетін баыттап, сана–сезіміні дамуына ылым негіздерін мегеруіне баыт, бадар беріледі. Мдени арым-атынас трбиесіні уатты ралы –тіл. Ой тілсіз дамымайды. Тіл мен ойды бірлігі – аыл–сананы дамуына ммкіндік туызады.

арым-атынас кезіндегі тла дамуы жне алыптасуы